Tekst og foto: Egil Asbjørn Sæle
Det budde om lag 700 menneske her, og det fanst ikkje vegar eller kaiar. All kommunikasjon med omverda skjedde frå små bryggjer med færing eller seksæring, utstyrt med årar og segl.
Kyrkjereisa over Hjeltefjorden til Hordabø eller Manger var farefull og strevsam. Innbyggjarane hadde funne seg i denne situasjonen gjennom hundreåra før, men noko nytt hende i tida kring 1850 som gav grunn til å vona på ei endring.
Formannskapslovene frå 1837 gav folket sjansen til å engasjera seg i styre og stell på ein ny måte. Tidlegare hadde det vore embetsmannsstyre i distrikta, men no kom kommuneinndeling og folkevalde forsamlingar.
Manger kommune vart skipa etter grensene for prestegjeldet, og frå Ytre Bø vart også nokre representantar valde til kommunestyret. Soknene på Radøy kom tidleg i gang med tiltak som å byggja skular og vegar. Her måtte også dei som budde på vestsida av Hjeltefjorden gjera pliktarbeid, men dei måtte venta lenge på tiltak i sine eigne bygder. Likevel var tida moden for å koma med initiativ for å få byggja si eiga kyrkje.
Klemmet Skjold var den representanten som gjekk i brodden for dette. Han hadde samla 70 underskrifter på eit brev som vart sendt til stiftsdireksjonen. Øybuarane skulle etterkvart få hjelp til tiltaket både frå prost og biskop.
Prosten i Nordhordland, Jakob Hveding, hadde vakse opp i distriktet og kjende godt til den tunge kyrkjereisa øyfolket hadde. Han vart ein engasjert støttespelar som tala for å byggja kyrkje og oppretta eige prestegjeld vest for Hjeltefjorden. Det vart sagt om Hveding at han var ein svært folkekjær prost, og at over tusen menneske kom roande og seglande til Lindås i gravferda hans.
Biskop Birkeland i Bjørgvin var også ein pådrivar for å utvida eller byggja nye kyrkjer for å oppfylla kravet som Stortinget hadde kome med om at kyrkjene skulle gje rom til ein tredjedel av innbyggjarane i sokna.
Etter år med møte og planlegging kom det til ei avgjerd med vilkår som kravde stor innsats frå innbyggjarane. Dei måtte yta på ein heilt annan måte enn ved tilsvarande prosjekt i vår tid, og solidarisk innsats var nødvendig. Det handla om særleg skattlegging innan soknet, eige ansvar for lån og praktisk arbeidsinnsats med levering av stein og jord i tilmålte mengder til grunnmur, gravplass og kyrkjegardsmur. Alt som skulle førast fram til kyrkjestaden, måtte berast, fyllast i kiper og leverast med båt.
Då tømmerlasta kom med seks sjekter frå Sogn, måtte fiskarbøndene vera på plass og bera stokkane til kyrkjetomta der dei vart tilverka. Byggmeister var Jon Jonsen Alver, og arkitekten heitte J. W. Nordan. Det var likevel berre eit første steg som vart fullført med å få kyrkja reist.
Hjelme kyrkje var nemleg kyrkje nummer fire i dåverande Manger prestegjeld, og soknepresten var åleine om alle tenester. I tillegg var han svært bestemt på at han ikkje ville kryssa Hjeltefjorden i vinterhalvåret. Skulle folk koma seg til kyrkje vinterstid, måtte dei ro over fjorden som før.
Dei første tiåra fekk kyrkja berre fire til seks gudstenester i året. Kyrkjeskyssen var pliktarbeid, og fiskarbøndene måtte ro i eigne båtar til Manger og vona på at dei fekk presten med seg når dei hadde sjøsett åttringen frå prestegardsnaustet. Ei krone var løna til skysskarane for det 10-12 timars arbeidet som skyssen var.
Først då Hjelme sokn vart overført til Herdla prestegjeld i 1916, vart det slutt på skyssplikta. Det vart då brukt motorisert skyssbåt, og kyrkjelyden kunne få gudstenester heile året, om lag kvar tredje søndag. I 1910 vart Hjelme sokn også eigen kommune, og dette gav ein ny giv for kyrkja. Så skulle det gå endå 40 år før Hjelme og Blomvåg sokn fekk ein eigen prest, ein kallskapellan, som vart busett i eigne bygder. I 1956 vart Knut Hernes tilsett i denne stillinga. At kyrkjelyden sette pris på presten, kan vi skjøna av det Hernes ein gong fortalde. Han hadde eitt år fått over 20 invitasjonar frå bedehus og skular om å delta på juletrefestar.
I 1967 vart så Øygarden prestegjeld oppretta med soknene Hjelme og Blomvåg. Det var ei slik ordning Jakob Hveding hadde sett føre seg hundre år tidlegare. På denne tida var også planane om å byggja ny kyrkje i Hjelme sokn klare. Det var nye kommunikasjonar og nye krav til bruksmåtar og oppvarming som førte til dette. I 1971 vart ny kyrkje vigsla nær gravplassen i utmarka mellom Sæle og Bakken, men med same namn som den gamle. Hjelme gamle skulle takast vare på og har vore brukt som kulturkyrkje fram til i dag. Restaureringa som vart gjennomført i 2019 har vore med på å auka interessa for å bruka kyrkja som kulturkyrkje.